เถรส่องบาตร
         โบราณนำนิทานสอนใจเรื่องหนึ่งที่มีเรื่องย่อๆ ว่า มีเถร (พระผู้ใหญ่ที่มีอาวุโสพรรษาตั้งแต่ 10 พรรษาขึ้นไป) องค์หนึ่งเวลาล้างบาตรเสร็จ ก็จะต้องยกบาตรขึ้นส่องดูทุกครั้ง พระลูกวัดเห็นอย่างนั้นก็ทำตามบ้าง โดยไม่ได้ถามเหตุผลว่าส่องเพื่อดูอะไร (อันที่จริงเถรมีความประสงค์ในการส่องบาตรชัดเจนคือต้องการทราบว่าบาตรนั้นรั่วหรือเปล่าโดยยอาศัยแสงอาทิตย์) เมื่อทำตามกันไปโดยไม่รู้ว่าเหตุผลเป็นอย่างไร จึงเรียกพวกเหล่านี้ว่า พวก “เถรส่องบาตร”


ถึงพริกถึงขิง
         โบราณนำคำพังเพยคำนี้มาเพื่อประกอบกิริยา การพูดจาที่ดุเดือดเลือดพล่าน ใช้ข้อมูลต่างๆ หยิบยกมาโต้แย้งกันอย่างเอาเป็นเอาตาย เรียกอาการนี้ว่า “ถึงพริกถึงขิง” คือพริกก็เผ็ดขิงก็ร้อน มารวมกันเข้าจึงเกิดอาการทั้งเผ็ดทั้งร้อนดังว่า


ถี่ลอดตาช้าง ห่างลอดตาเล็น
         โบราณนำเอาระยะมาเปรียบเทียบเป็นสำนวนสอนคนคือ ถี่หมายถึง ใกล้ ส่วนห่างหมายถึงไกล (ไกลห่าง) ช้างเป็นสัตว์ใหญ่จะมองใกล้ไม่เห็น จะเห็นได้ในระยะไกล เล็น (เหมือนเรือด หรือไร) เป็นสัตว์เล็ก มองใกล้ได้ชัดเจนกว่ามองไกลเปรียบเทียบให้เห็นว่า มองดูว่าเป็นการรอบคอบถี่ถ้วน แต่ที่จริงไม่ใช่ หรือจะเรียกว่า ประหยัดในสิ่งที่ไม่ควรประหยัดก็ได้


ถอนต้นก่นราก
         โบราณนำเอาการปลูกหรือถอนต้นไม้มาเป็นการเปรียบเทียบในสำนวนนี้ อันหมายถึง การที่จะถอนต้นไม้ที่ไม่ต้องการให้เหลืออยู่ ก็จะต้องถอนออกมาทั้งต้น และขุดรากออกมาให้หมด มีคำอีกคำหนึ่งที่มีความหมายคล้ายคลึงกันคือ “ขุดราก ถอนโคน” ทำลายให้สิ้นซาก ทำลายไม่ให้เหลือเชื้อสาย ดังเช่น สมัยโบราณเมื่อมีการ “ปราบดาภิเษก” กษัตริย์องค์ใหม่ก็จะสั่งประหารวงศ์วานว่านเครือของกษัตริย์องค์เก่าให้หมดชนิดฆ่าให้หมดเจ็ดชั่วโคตร คือจากตัวเองขึ้นไปถึงทวด และลงมาถึงเหลน เพื่อให้สิ้น “เสี้ยนหนาม” จริงๆ






ถอดเขี้ยวถอดเล็บ
         โบราณนำสำนวนนี้มาจากสัตว์ที่มีเขี้ยวมีเล็บ (ในที่นี้หมายถึงเสือ) เมื่อแก่ตัวเขี้ยวเล็บก็หมดอำนาจ กร่อนไปตามอายุ เหมือนถอดเขี้ยวถอดเล็บ ถ้าเป็นนักเลง ก็เรียกว่า เลิกการต่อสู้ไปละพยศ ละความดุร้าย เลิกแสดงฤทธิ์แสดงอำนาจ


ถลำร่องเจ็บกาย ถลำใจเจ็บอก
         โบราณสร้างคำพังเพยนี้ขึ้นมาเตือนใจคนว่า การที่เกิดเจ็บกาย (ถลำร่อง) เป็นเรื่องที่พอจะหายเจ็บได้ไว แต่เมื่อใดถลำใจปล่อยให้ใจตกอยู่ในความผูกพัน (เหมือนคนที่เสียสาว) ก็จะเจ็บใจเสียใจไม่มีวันลืมไปตลอดชีวิต


ถ่มน้ำลายรดฟ้า
         โบราณนำคพพูดง่ายๆ มาสอนคน โดยเปรียบเทียบให้เห็นชัดๆว่า ถ้าแหงนหน้าน้ำลายออกไป (ขึ้นฟ้า) น้ำลายก็จะหวนกลับมารดหน้าตนเอง เปรียบเทียบว่าเมื่อคิดประทุษร้ายต่อสิ่งที่สูงกว่า ตัวเองก็ย่อมจะได้รับผลร้ายนั้น


ถ่านไฟเก่า
         สำนวนคำพังเพยคำนี้โบราณหมายถึง คู่ผัวตัวเมียที่เคยอยู่กินกันมาแล้วเลิกแยกทางกันไปต่อมากลับมาพบกันอีก พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถานให้คำนิยาม “ถ่านไฟเก่า” ไว้ว่า “ชายหญิงที่เคยรักใคร่หรือเคยได้เสียกันมาก่อน แม้เลิกร้างกันไป เมื่อมาพบกันใหม่ย่อมรักใคร่ หรือปลงใจกันได้ง่ายขึ้น” แต่สำหรับคนที่มีเมียมีผัวกลับมาพบกันมาสร้างถ่านไฟเก่ากันใหม่อย่างนี้ถือเป็นการผิดประเพณีอย่างร้ายแรง ถ่านไฟเก่า จึงกลายเป็น “ชู้” ไป สังคมไม่ยินดีด้วย